Hoezo bloot?
Als voormalig docent wiskunde struikelde ik op bladzijde 56 over onderstaande uitspraak van Onno Ruding, voormalig minister van financiën, die door de commissie bevraagd werd vanwege zijn rol bij de Citibank waar hij van 1989 tot 2003 een topfunctie bekleedde:

..dat zijn ontwikkelingen die exponentieel, dus extreem, zijn gestegen in de jaren daarna..

Wiskundig gezien is dat een onzinnige uitspraak zoals iedereen weet die in de 4e klas van Havo of VWO echt goed oplette.
Voor wie dat niet deed en voor de mensen bij wie die kennis wat is weggezakt of geen Havo of VWO deed:
Het lijkt op het eerste gezicht vergezocht, onheus misschien zelfs, om Ruding af te rekenen op zijn niet helemaal juiste wiskundige woordgebruik
exponentiële groei is die soort groei die op school vaak geïllustreerd wordt aan de hand van 'rente op rente'. Wanneer je 4 jaar lang 4% rente krijgt, heb je na afloop niet 16% meer dan je begininleg maar 17%. Dit realistische voorbeeld laat zien dat Ruding dus de plank flink missloeg. Exponentiële groei wordt alleen extreme groei wanneer de groei per jaar ook al heel fors is of wanneer het om een heel groot aantal jaren gaat: met 4% groei duurt het nog bijna 60 jaar om je inzet met 10 vermenigvuldigd te zien worden.
Ander voorbeeld: wanneer een aantal transacties elk jaar met 25% toeneemt dan is dat aantal in tien jaar inderdaad flink gegroeid: het is ruim negen zo groot geworden (1,25 tot de macht 10). Flink inderdaad, maar extreem?

Het lijkt op het eerste gezicht vergezocht, onheus misschien zelfs, om Ruding af te rekenen op zijn niet helemaal juiste wiskundige woordgebruik. Bij nader inzien ligt dit toch wat anders. Ruding was in Nederland eerder minister van Financiën, niet van emancipatie of welzijn: bij zo iemand zou je sowieso toch al wat meer gevoel voor cijfers verwachten, maar er is meer. Veel meer.
De zaken waar met Ruding over gesproken werd, betrof onder andere de handel in zogenaamde 'kredietderivaten'. In 1997 werd er voor 10 miljard dollar aan deze financiële producten verhandeld. Tien jaar later -vandaar mijn tweede voorbeeld- was dit bedrag meer dan 6000 keer zo groot geworden (en daarmee dus opgelopen tot een orde van grootte van 100 keer het complete Nederlandse BNP). Wanneer die groei gedurende die 10 jaar het zelfde tempo had, dan moet het bedrag elk jaar met een factor 2,4 (dus 140% toename per jaar) gegroeid zijn en was het aantal tussen 1998 en 2003, toch ook al gegroeid van 25 naar 2000 miljard.
Het is dus onmogelijk, of eigenlijk moeten we toch wel zeggen onacceptabel, dat Ruding die spectaculaire groei niet was opgevallen.

Maar het wordt nog bedenkelijker wanneer we nader bekijken welke verschijnselen aan de orde waren. Ruding, net voor die wiskundig bedenkelijke zinsnede:

De nieuwe producten waar we het net over hadden, waren er toen al. Dat is duidelijk. U duidt echter op een extreme omvang. Daar was toen nog geen sprake van. De enorme toename van de balanstotalen en ook het off-balance-sheet zetten van allerlei activiteiten van banken, wat op zich niet illegaal is maar wel bezwaren heeft vanwege de kapitaalseisen en de transparantie, dat zijn ontwikkelingen die exponentieel, dus… (mijn nadruk natuurlijk, fg).

'Kapitaalseisen en transparantie': dat is precies waar je aan denkt wanneer je het hebt over toezicht op banken, waar instituties zoals De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten hun eerbiedwaardigheid aan ontlenen.

Drie bladzijden verder kunnen we kennis nemen van Rudings interpretatie van wat er specifiek bij zijn 'eigen' Citibank aan de hand was:

Ons risicobeleid was heel streng. Wij (sic) hadden een uitstekend kredietbeleid. Dat is echter veranderd na de fusie [gedoeld wordt op de fusie met travelers, in 1998]. De zakenbankkant zag een goede mogelijkheid om de enorme liquiditeit, de omvang van kapitaal en ook de deskundigheid en relaties van Citibank te gebruiken voor hun activiteiten. Dat is uitstekend en was ook de bedoeling. Men (sic) heeft echter de kans gekregen (…) om het risicobeleid te veranderen, omdat mensen aan de top er kennelijk niet voldoende begrip van hadden, te gevoelig waren of niet voldoende deskundig waren om dat tegen te houden. Dat is een van de verklaringen waarom Citibank ernstiger is getroffen dan een aantal -niet alle- banken.

Dus de leiding van deze bank was niet in
Wat Greenspan en Wellink hadden moeten doen -in plaats van zich te diskwalificeren met hun opmerkingen over de 'geleerde dingen' waar Merton cs blijkbaar in grossierden
staat om te voorkomen dat het 'uitstekende kredietbeleid' te grabbel werd gegooid en daarbovenop was men bezig de mogelijkheid van zinvol toezicht te ondergraven.
Maar niet op een illegale manier, dat niet.
Je vraagt je af of het geholpen had wanneer Ruding aanwezig was geweest op de bijeenkomst waarover we één bladzijde eerder al konden lezen.
Daar vertelt Noud Wellink, vanaf 1997 hoofd van de DNB, over een bijeenkomst in Basel, toevallig ook in 1998.
Het is de moeite waard om uitgebreid uit te citeren.

We kregen daar Robert Merton op bezoek van Long-Term Capital Management (LTCM), het hedgefonds dat failliet is gegaan in de de VS. Merton is een Nobelprijswinnaar die allerlei geleerde dingen in de economie heeft gedaan en die ons, centrale bankiers, kwam uitleggen hoe hij met ingewikkelde, sophisticated producten omging. Hij zei dat er geen enkel risico aan verbonden was. Wij zaten daar te kijken naar allemaal grafieken op de muur. Ik herinner mij dat Alan Greenspan na twee dagen zei: 'Heren -er was nog een andere Nobelprijswinnaar bij- gij zijt ontzettend geleerd en gij hebt precies uitgerekend hoe klein de risico's zijn die in het systeem zitten. Wij als toezichthouders zijn alleen geïnteresseerd in de staartrisico's; kunt u ons ook nog wat geleerdheid geven over staartrisico's?' Ik vond dat een groot moment. Het antwoord was nee, want dat gebeurt nooit. Ze gingen terug naar Amerika en de week daarop trad zo'n staartrisico op en was de LCTM op de fles.
Dat bedoel ik te zeggen over risico's die we niet gezien hebben. We wisten dat er risico's in het systeem zaten, maar we wisten niet hoe groot ze waren, we wisten niet waar de staart begon en we wisten niet hoe het zich in de staart gedroeg.

Het lijkt er niet op dat Wellink hiermee Greenspan in een kwaad daglicht wilde zetten, eerder het tegenovergestelde. Ik vind het echter vooral schokkend dat Greenspan op deze bijeenkomst met deze actie blijkbaar nog gunstig afstak tegen de rest van het gezelschap: door na twee dagen, na twee dagen pas, met een bezwaar te komen waarvoor iemand met een goed verstand en een instelling om zich niet te laten imponeren, het kind uit het sprookje van de nieuwe kleren van de keizer dus, hooguit een paar uur voor nodig had gehad. Ik vond dit dus geen groot moment maar een dramatische illustratie van het falen van de centrale bankiers in het algemeen en van Noud Welink in het bijzonder. (de VEB is het daarin met me eens)
Hoe moet je zo'n opmerking van Wellink over Merton nu toch interpreteren? Hij zegt dat Merton "allerlei geleerde dingen in de economie heeft gedaan". Dit betekent niets anders, zo veel wordt onontkoombaar duidelijk uit het vervolg van de tekst, dan dat het verhaal van Merton niet-transparant was. Niet-transparant, ondoorzichtig: zelfs voor centrale bankiers. Zij bleken niet in staat -of niet bereid?- om in te zoomen op die ondoorzichtigheid!

Een boude bewering? Ja, maar minder kras wanneer je tot je door laat dringen dat Greenspan zijn toevlucht nam tot het mistige begrip 'staartrisico'. Staartrisico is een mistig begrip. Het schermen met zo'n term zou bellen moeten doen rinkelen. Het begrip wordt gebruikt voor twee totaal verschillende zaken. Het wordt gebruikt voor gebeurtenissen met een geringe kans op voorkomen en geringe voorspelbaarheid -denk aan een mega-vulkaanuitbarstingen en andere natuurverschijnselen, vooral van belang voor de verzekeringswereld. Hetzelfde begrip wordt echter ook gebruikt voor gebeurtenissen die wel een geringe kans op voorkomen hebben maar die zich afspelen in de financiële wereld zelf: dan betreft het risico's waarmee gerekend werd en wordt.
En het was die soort staartrisico die in Basel aan de orde was. De centrale bankiers, met Greenspan voorop, doken dus in 1998 weg voor hun eigen verantwoordelijkheid en in het verlengde daarvan dook Wellink opnieuw, en op nog meer verwijtbare wijze, weg in dit verhaal aan de parlementaire onderzoekscommissie. Wat Greenspan en Wellink hadden moeten doen -in plaats van zich te diskwalificeren met hun opmerkingen over de 'geleerde dingen' waar Merton cs blijkbaar in grossierden- was focussen op de randvoorwaarden, de basisdata en mechanismen die door de 'geleerden' als vaststaande gegevens waren aangenomen.

Luisteren naar 'mavericks'
In een volgende bijdrage zal ik nader ingaan op die eigenlijk helemaal niet zo onvoorspelbare 'staart'-risico's door in te zoomen op de overeenkomsten en verschillen van piramideconstructies en de noodlottige kredietderivaten. Deze keer wil ik alleen nog de tweede reden noemen waarom ik in de titel van dit stukje doorgeborduurd hebt op de metafoor die we ontlenen aan het sprookje van de keizer en zijn onzichtbare kleren.
In bovengenoemde tafereeltjes is duidelijk wie welke rol vervult. Merton was een van de weefjonkers en Ruding, Wellink en Greenspan vervullen, de een met wat meer glans dan de ander, een rol als lakei. Over de rol van de keizer zou je nog van mening kunnen verschillen: de politiek of de burger?
Voor de rol van 'kind zonder dubbele agenda' zijn er echter meerdere kandidaten. Het rapport Verloren krediet benoemt de zogenaamde mavericks, een ander woord voor onafhankelijke denkers. Er waren meerdere mensen die tijdig waarschuwden. Nouriel Roubini wordt nog wel eens genoemd.
GroenLinkser, econoom en Volkskrant-publicist Rens Van Tilburg wees hier op een opmerkelijk ander groepje mensen dat gewezen had op het grote gevaar van de handel in kredietderivaten. Ik geef zijn tekst over deze mensen uitgebreid weer omdat het heel mooi illustreert hoe een vreemde moralistische manier van er over willen schrijven het zoeken naar oplossingen in de weg staat:

De echt slimme economen – zij die de modellen bedenken – weten precies wat de beperkingen zijn van hun denkconstructies. Maar voor heel veel financiële instellingen zijn ze het Alpha en Omega. Dan begint de ellende.’ Hij [Van Tilburg] begint over ‘een fascinerend boek’, geschreven door een journaliste van the Financial Times – Fools Gold heet het. Het boek beschrijft het ontstaan van de kredietcrisis door de ogen van een aantal jonge bankiers van J.P. Morgan. Deze waren in 1994 zo’n beetje de uitvinders van de grootschalige kredietderivaten, verzekeringsconstructies die de kassa luid deden rinkelen.
Omdat het ‘heel slimme jongens en meisjes’ waren, zagen ze al snel dat ze de risico’s van kredietderivaten die gebaseerd waren op hypotheken, niet goed konden inschatten. Ze zeiden: geloof ons, die handel is niet te vertrouwen, uiteindelijk zal het ons opbreken. J.P. Morgan haakte af. Vervolgens gingen alle andere banken ermee aan de haal.
Van Tilburg: ‘Toen de boel in het najaar van 2008 uit elkaar klapte, zijn die jonge bankiers met elkaar gaan e-mailen over de ethische vraag: hadden wij niet alarm moeten slaan toen wij tien jaar geleden die handel zich zagen ontwikkelen?
‘Het antwoord van een van hun luidde: Het is niet onze taak om lui die domme dingen doen, af te stoppen.
‘Ik vond dat een schokkende reactie. Voor mij is de vraag naar de moraal in de wereld van bankiers en economen heel belangrijk geworden. Als je weet dat omwille van excessieve winsten grote risico’s worden genomen, met enorme maatschappelijke gevolgen – is het dan niet je taak daar iets van te zeggen?’

Terecht vraagt Van Tilburg aandacht voor het feit dat deze 'slimme jongens en meisjes' tijdig op de gevaren wezen, ze speelden de rol van 'kind' werkelijk voortreffelijk,
wie luisterden wel en wie luisterden niet naar die 'slimme jongens en meisjes'. En waarom.
maar Van Tilburg bestaat het evengoed om henzelf te verwijten dat er niet naar hen geluisterd werd! Sterker nog: hij verwijt hen dat niet iedereen naar hen luisterde want bij hun eigen baas werd er immers wel degelijk naar ze geluisterd!

Van Tilburg zoekt, zoals zoveel mensen uit de media en de politiek, geen realistische oplossingen voor reële maatschappelijke problemen: hij wil dromen over een politiek antwoord op de vraag naar levensgeluk en de strijd aanbinden met menselijke eigenschappen als ambitie en egoïsme. Een levensgevaarlijke, onverantwoordelijke benaderingswijze.
Wilde hij op integere wijze op zoek naar realistische oplossingen voor reële maatschappelijke problemen dan verdiepte hij zich in de cruciale vragen in dit verband: wie luisterden wel en wie luisterden niet naar die 'slimme jongens en meisjes' die wel degelijk hun mond opendeden. En waarom.

Voordat ik me, na de moord op Theo van Gogh, wierp op het 'islamdossier' (Met als resultaat een vrij omvangrijk boek: Islamofobie? Een nuchter antwoord nog steeds verkrijgbaar) was ik me, via de wereld van het bloggen die toen net van de grond kwam, begonnen om me te verdiepen in macro-economische vraagstukken. Recent ging ik op zoek naar wat mensen waar ik destijds wel eens wat van las en bij wie ik wel eens vragen stelde en commentaren leverde. Zo ook naar Brad Setser. Ik kwam uit bij zijn deelname, eind 2008, aan een uitgebreide discussie op hoog niveau over de kredietcrisis: Advising America's Next President: Fixing Global Finance. Ik ga hier niet meer in op de inhoud van die discussie, dit stuk is al lang genoeg geworden maar wijs alleen op het meest opmerkelijke feit aan de YouTube-weergave: het aantal mensen in de hele wereld dat die weergave geheel of gedeeltelijk bekeken heeft in de afgelopen twee en een half jaar: 18…

Frans Groenendijk, 04-09-2011

Naar reageerveld

Reacties

# 1

trias politica:

Jaja Frans, die vermaledijde financiële wereld hè ?
Je schrijft:"Voor mij is de vraag naar de moraal in de wereld van bankiers en economen heel belangrijk geworden. Als je weet dat omwille van excessieve winsten grote risico’s worden genomen, met enorme maatschappelijke gevolgen – is het dan niet je taak daar iets van te zeggen?". Moraal in de internationale zakenbanken wereld ? Laat mij jou een ding vertellen als oud zakenbankier, dat in de wereld van investment banking maar één vraag relevant is:'hoe hoog is de fee ?' De rest is voor de vaak. Goed stuk.

05-sep 2011 , 09:37

# 2

Frans Groenendijk:

Ahum. Dat was niet mijn tekst maar een citaat van GroenLinkser Van Tilburg die ik op de korrel nam. Ik vind het juist een heilloze weg om te focussen op de moraal in de wereld van bankiers en economen. Nog los van overdrijving van de immoraliteit binnen die groep mensen, helpt het veroordelen daarvan alleen om jezelf 'beter' te voelen. Vanuit de politiek moet je je rekenschap geven van die motieven. Wie zich daar geschokt over toont laat gelijk zien dat hij weinig realiteitsbesef had.

05-sep 2011 , 10:10

# 3

André van Delft:

Van Tilburg heeft wel enkele goede ideeën in dat interview, maar hij is inderdaad naïef over de moraliteit. Vrijwel de hele politiek ook trouwens, en niet alleen op dit dossier.

Zalm zei een paar maanden geleden in een zaaltje aan het Plein dat het opblazen van het stabiliteitspact niet zo erg was als het niet nakomen van privaatrechtelijke verplichtingen, bijvoorbeeld weigering om schulden te voldoen. Ofwel: de harde afspraken in het stabiliteitspact stelden toch niets voor, want iedereen kon dat pact negeren. Hij had ons dat eerder moeten vertellen, voordat we mee gingen doen aan de Euro.

Eigenlijk moet er een pluk-ze regeling komen voor dit soort gevallen.

06-sep 2011 , 12:25

Uw reactie:

Reageren is niet mogelijk op dit bericht.

Terug naar begin artikel