Speltheorie en gijzeling, rationaliteit versus moraliteit
Dit is het allereerste stukje, zeg maar het nulnummer, van een serie ter promotie van de Nederlandse vertaling van George Gilders The Israel Test, die dit najaar zal worden uitgegeven.
Een nulnummer omdat het net iets meer geïnspiréérd is door delen van dit fenomenale boek dan dat het erop gebáseerd is, omdat het toelicht waarom ik bovenstaande portret als vaste afbeelding ga hanteren voor de serie en omdat het deels over mezelf gaat.
Onder heel veel meer is het boek van Gilder een lofzang op het Joodse genie in het algemeen en op dat van John von Neumann in het bijzonder. Ik zou het geweldig vinden wanneer De Israëltest eraan zou bijdragen dat in de nabije toekomst Von Neumann de rol van spreekwoordelijk genie zou overnemen van Albert Einstein. Of je eigen IQ beneden de 100 ligt of boven de 150: vergeleken met Von Neumann zijn we allemaal kleine jongens en meisjes. Alleen al door het lezen van het boek van Gilder heb ik van Von Neumann nieuwe dingen geleerd op het gebied van computers waar ik eerder dertien jaar in werkte; onderstaande schrijf ik naar aanleiding van een ander wetenschappelijk gebied waar hij in uitblonk en waar ik zelf via studie en politiek wat mee te maken kreeg: de speltheorie.
» De luiheid die ik op de lagere school had opgedaan, zorgde ervoor dat ik van de studie voor ingenieur uiteindelijk weinig bakte, maar toen ik nog voor mijn zeventiende verjaardag naar Delft verhuisde om aan de Technische Universiteit te gaan studeren, was ik daar best trots op. Von Neumann had op die leeftijd al baanbrekend werk verricht op het gebied van de speltheorie, een deelgebied van de wiskunde dat gaat over rationele keuzes, kansberekening en beperkte informatie. In twee donkere, geblindeerde en geluiddichte kamertjes werd een student opgesloten
Eind jaren 70 maakte ik via het blad Economisch Statistische Berichten kennis met het bekendste 'spel' uit die theorie: het prisoners dilemma game en via mijn studie psychologie met een aantal andere spellen waarvan de resultaten gegeneraliseerd werden naar 'het economisch functioneren van de mens'. De basisvorm van het PDG is de situatie met twee criminelen die los van elkaar verhoord worden. Wanneer ze allebei hun mond houden heeft het OM geen zaak, wanneer een of beiden bekennen leidt het tot verschillende straffen. De verdachten worden onder druk gezet: door bekentenis kun je strafvermindering krijgen. Dit soort experimenten, beter gezegd de metafoor van het PDG, leent zich uitstekend voor misbruik in de politiek. Het gaat hier helemaal niet meer over kansberekening en wiskunde maar over vertrouwen, informatie en macht. De PvdA-ers Van den Doel, De Galan en Tinbergen verwezen in hun ESB-artikel in 1978 zelfs naar het PDG ter onderbouwing van hun pleidooi voor geleide loonpolitiek. De metafoor werd hier -en wordt in veel discussie nog steeds- misbruikt om met een wetenschappelijk tintje te pleiten voor machtsverschuivingen.
De vorm waarin die tweede kennismaking plaatsvond was zeer praktisch van aard en veelzeggend voor het functioneren van de psychologie als wetenschap. Meedoen aan experimenten was voor psychologiestudenten een voorwaarde om het propedeuse- en kandidaatsdiploma te kunnen behalen. Hij onderbouwde zijn pleidooi om terug te keren van de dwaling om niets voor heilig te houden door te verwijzen naar de speltheorieOm allerlei 'ruis' en bias, zoals invloed van de onderzoekers op de onderzochten, uit te sluiten waren er speciale testopstellingen gemaakt voor experimenten met het PDG of het MDG: maximizing difference game. In twee donkere, geblindeerde en geluiddichte kamertjes werd een student opgesloten. Als deelnemer wist je niet wie er in het andere kamertje zat. En met die andere persoon deed je dan een zeer simpel spelletje dat inhield dat je door het drukken op een linker- of rechterknop een keuze maakte. En dat dan honderden keren achter elkaar. De gecombineerde keuzes van de studenten leidden tot scores waaraan allerlei betekenissen worden gehecht. De ruis was inderdaad weg maar elke suggestie dat uitkomsten van dit soort experimenten met tweetallen psychologiestudenten in een soort rattenkooien op enigerlei wijze zouden kunnen worden gegeneraliseerd naar menselijk gedrag buiten de experimentele setting moet natuurlijk worden weggehoond.
De speltheorie van Von Neumann leverde wat op voor de wiskunde, verschillende 'games' kunnen verhelderende invalshoeken leveren voor het beschouwen van politieke machtsverhoudingen. In mijn stuk van 3 augustus Libië: wanneer wordt Sarkozy ter verantwoording geroepen? sprak ik over de gijzeling van de rest van Europa door Helmut Kohl in 1991 en door Sarkozy in 2011 door hun fait-accompli benadering van Slovenië respectievelijk Libië. Door Gilder wordt in De Israëltest uitgebreid ingegaan op de rationaliteit van (Palestijnse) terroristen in het hoofdstuk 14, Games of War and Holiness. Daarin voert hij Robert Aumann ten tonele: wiskundige en winnaar van de Nobelprijs in de economie. Onontkoombaar komt deze op een bijeenkomst, die plaatsvindt op dezelfde dagen dat Pakistaanse jihadisten in Mumbai een slachtpartij aanrichten, tot de ongemakkelijke conclusie dat soms "de rationele mens een religieus standpunt [moet] innemen. Hij doet een belofte door een bestaand iets heilig te verklaren." Aumann stookte de ongemakkelijkheid extra op met zijn uitspraak "De terroristen zijn rationeel. Ze geven hun leven. Het zijn helden van hun volk. Het zijn helden …". Rationeel omgaan met de eurocrisis wordt effectief geblokkeerd doordat de toewijding van de Euopese elite aan een vage utopie sterker is dan de toewijding van de rationele critici.Hij onderbouwde zijn pleidooi om terug te keren van de dwaling om niets voor heilig te houden door te verwijzen naar de speltheorie: irrationeel gedrag kan in een spel rationeel zijn als hierdoor totale toewijding aan een doel wordt uitgedrukt.
Het is de ‘paradox van de chanteur’ of de gijzelnemer.
Met zijn irrationele opstelling inzake Libië krijgt Sarkozy zijn zin omdat hij zichzelf onverantwoordelijk opstelt en zodoende de 'rationaliteit' van de andere actoren kan bespelen. Omdat ze minder toegewijd zijn aan hun eigen keuzes dan Sarkozy aan de zijne kan deze hen via hun 'verantwoordelijke' keuze voor de 'Europese eenheid' dwingen tot irrationele keuzes.
Iets vergelijkbaars geldt voor de eurocrisis.
Rationeel omgaan met de eurocrisis -overgaan tot een noordelijke en zuidelijke Euro bijvoorbeeld- wordt effectief geblokkeerd doordat de toewijding van de Euopese elite aan een vage utopie sterker is dan de toewijding van de rationele critici.
Von Neumann was niet slechts een genie maar ook een groot organisator. Zijn grootsheid onderstreept door zijn levenseinde en vermoedelijke doodsoorzaak. Uit Gilders boek:
Admiraal Lewis Strauss, voorzitter van de Atoomenergiecommissie van de Verenigde Staten en bewonderaar van Von Neumann, was erbij toen Johnny aan kanker overleed, op zijn drieënvijftigste, in het Walter Reedziekenhuis in Washington, DC. Naar alle waarschijnlijkheid werd de blootstelling aan nuclaire straling tijdens kernproeven hem fataal. Strauss: ‘Om zijn bed heen hadden zich de minister van Buitenlandse Zaken en zijn staatssecretarissen, de ministers van Defensie, Marine en Luchtmacht en de militaire stafchefs verzameld, luisterend naar zijn laatste wijze woorden […]. Ik heb nooit meer zo’n dramatische scène meegemaakt of een ontroerender eerbetoon aan een grote geest.’
Reacties
# 1
sophie:
Leuk dat er een vertaling komt. Ik heb het boek zelf in het Engels gelezen, maar niet iedereen in mijn familie spreekt goed Engels dus ik zal de Nederlandse versie ook aanschaffen. Wanneer komt het boek uit?
26-aug 2011 , 06:18
# 2 Mijn informatica kennis is nu sterk verouderd. Maar de naam John von Neumann is mij niet onbekend. Qua statuur op hetzelfde niveau als de andere titanen zoals Alan Turing en Richard Feynman.
Alf Jans:
Mijn informatica kennis is nu sterk verouderd. Maar de naam John von Neumann is mij niet onbekend. Qua statuur op hetzelfde niveau als de andere titanen zoals Alan Turing en Richard Feynman.
Voor het boek van George Gilderd heb ik wel interesse.
27-aug 2011 , 09:01
Reageren is niet mogelijk op dit bericht.